Bode
OPKOMST, BLOEI EN ONDERGANG VAN EEN IJZERGIETERIJ EN MACHINEFABRIEK
Ondernemers zijn mensen van vlees en bloed
'Ongelofelijk. We zijn op vakantie. En mijn vader is meegegaan. Mijn vader die nog nooit op vakantie is geweest. (…) Die helemaal nooit op vakantie wil. (…) Al na vijf minuten verveelde hij zich stierlijk en wilde hij weer weg. Maar dat kon natuurlijk niet. Dus zijn we maar uit gaan eten in het restaurant van het park. De rest van de avond heeft hij zwijgend naar ons gekeken terwijl wij zaten te mens-erger-je-nieten. Nou dat deed híj dus wel. Wat doe je na een potje mens-erger-je-nieten? Nog een potje! En daarna? Nóg een. Maar vanmorgen mocht hij gelukkig naar huis. Er stonden ineens twee politieagenten aan de deur van de bungalow. Er was iets met oom Christ. (…) Oom Christ is rijk. Hij heeft een fabriek en woont in een villa.'
Door Leo Elenbaas
'Zand erover'. Dat is de titel van een autobiografisch, literair geschiedenisboek van een familie wiens leven alleen uit werken bestond. Het vertelt niet alleen het verhaal van de opkomst, bloei en ondergang van een fabriek, maar laat ook de wisselwerking zien tussen de gang van zaken binnen het bedrijf en de levenswandel van de hoofdpersonen. Het verhaal speelt zich af in Bergen op Zoom, om precies te zijn in en rond ijzergieterij en machinefabriek Rogier Nerincx Richter (RNR), die in 1882 door het drietal Christiaan Petrus Rogier, Edmond Nerincx en Friedrich Richter werd opgericht en in 1999 als personeels-BV failliet ging.
Pioniers
IJzergieterijen en suikerfabrieken waren vanaf het midden van de negentiende eeuw de eerste motoren van de industriële ontwikkeling. Pioniers waren middenstanders, handelaren en zakenlui. Zij kwamen vooral uit Noord-Nederland en België. De betovergrootvader van schrijver Paul van Kalmthout, Christiaan P. Rogier, was één van hen.
"De ijzergieterijbranche is, evenals de scheepsbouw, textielindustrie en lederwarenindustrie, een tak van nijverheid die aan de wieg heeft gestaan van de industrialisatie van Nederland. En die de hele cyclus van opkomst, groei, bloei, verval en ondergang heeft doorgemaakt. Het is een cyclus die zich in een tijdsbestek van meer dan honderd jaar heeft voltrokken", meldt auteur Paul van Kalmthout op zijn gelijknamige website.
"In het geval van ijzergieterij en machinefabriek Rogier Nerincx Richter heeft dit hele proces zich afgespeeld onder de verantwoordelijkheid van vertegenwoordigers van één en dezelfde familie. Dit maakt het mogelijk om de geschiedenis van dit familiebedrijf vanuit verschillende invalshoeken te belichten."
In 1905 werd RNR een NV. Het aandelenkapitaal bedroeg f 125.000
Privé-leven
Dat heeft Paul van Kalmthout dan ook gedaan. Op boeiende en soms humoristische wijze, zeker als het zijn eigen belevenissen aangaat.
'Mijn Groningse vriendin en ik hadden besloten om te gaan samenwonen. We kenden elkaar meer dan een jaar en het klikte. (…) Er was maar één probleem: mijn ouders. (…) 'Pa, ma, ik moet iets belangrijks vertellen. We hebben besloten om te gaan samenwonen. We kennen elkaar nu een jaar en we zijn toe aan een nieuwe stap.' Even was het stil. Toen nam mijn vader het woord. Tja, samenwonen, daar kon natuurlijk geen sprake van zijn. Het was het één of het ander. Of je hield van elkaar en ging trouwen, of je was nog niet zover en dan keek je het nog even aan. Maar dan bleef je netjes apart wonen. Het was een kwestie van lusten en lasten. Het kon natuurlijk niet zo zijn dat je wel de lusten had en niet de lasten. Woorden als verantwoordelijkheid, zorg voor elkaar, geen vrijblijvendheid volgden elkaar op. Maar ik luisterde niet langer. Ik keek naar de overkant van de tafel waar mijn vriendin zat. (…) Het was duidelijk, zij dacht hetzelfde als ik. Die man is niet van deze wereld. Ik wist dat al langer, voor haar was het nieuw. Mijn vader praatte maar door. Eindelijk kwam hij tot een afronding: '…als jullie willen trouwen, dan kunnen we daar verder over praten, maar samenwonen, zomaar bij elkaar kruipen, als konijnen, dat gebeurt niet.'
Sterfgevallen en ruzies
In 'Zand erover' komt de beïnvloeding van externe factoren zoals de conjunctuur of overheidsingrijpen op de ontwikkelingen binnen het bedrijf en op het gedrag van de eigenaars aan bod. Ook de gevolgen voor het bedrijf van belangrijke gebeurtenissen in de familie zoals sterfgevallen, ruzies en dergelijke worden geschetst. Omgekeerd toont het boek het effect dat het bedrijf op het privé-leven van de familieleden uitoefent. Voor overleden leden van de familie zijn deze wetenswaardigheden geconstrueerd uit schriftelijke bronnen of overlevering uit de tweede hand. Paul van Kalmthout heeft zijn eigen levende herinneringen hierbij betrokken. Zo is een veelkleurig palet ontstaan, waarmee belangrijke gebeurtenissen in het bedrijf, de familie en het persoonlijke leven van de auteur zijn geschilderd.
"Ondernemers zijn mensen van vlees en bloed. Zij zijn ooit jong geweest en opgegroeid, zij worden verliefd, trouwen, krijgen kinderen. Zij gaan op vakantie, bezoeken de kermis en in Bergen op Zoom vieren zij carnaval. En wat ze bij al die gelegenheden meemaken, bepaalt hun opstelling in het bedrijf. 'Zand erover' biedt een voorbeeld hoe dat kan gaan en is zo een pars pro toto voor de situatie in veel familiebedrijven", meldt de uitgever.
Erfgenaam
Vader Ernest van Kalmthout, vooral bekend van de gelijknamige Bergse apotheek, wordt in augustus 1968 geheel onverwachts eigenaar van ijzergieterij en machinefabriek Rogier Nerincx Richter. De om het leven gebrachte Christ Rogier heeft Nes (zoals Ernest in de volksmond wordt genoemd) namelijk aangewezen als zijn erfgenaam. 'Onbegrip heerst alom. Waarom Nes, waarom alleen Nes? Niemand kan het zeggen.'
Ernest (Nes) van Kalmthout achter de balie van zijn apotheek
'Vanaf het moment dat de verantwoordelijkheid voor de fabriek van oom Christ op mijn vaders schouders rustte, drukte dat een zware stempel op ons gezinsleven. Dertig jaar lang zou zorg voor het bedrijf en de mensen die er werkten mijn vaders denken en handelen bepalen. Maar ook voor ons, zijn kinderen, werd het snel duidelijk dat wij eens de vraag zouden moeten beantwoorden: hoe moet het verder met de fabriek'.
Christ Rogier met ouders en zus in Nice, 1921
De erfenis van oom Christ valt zwaar tegen. Zijn privé-vermogen bestaat uit een omvangrijke persoonlijke lening die per saldo veel en veel minder is dan de waarde van de aandelen RNR… Nes heeft daarnaast ook het tij niet mee. Maar zijn strategie is decennialang conservatief, defensief en relatief simpel. Het aan de gang houden van het bedrijf is zijn enige doel. Dat lukt hem tot 1992. Op 11 december van dat jaar wordt hij op 71-jarige leeftijd door een beroerte getroffen. Het is juist de periode dat er over het voortbestaan van het bedrijf wordt gesproken. En op de 18e december zou hij het personeel inlichten, dat het afgelopen is. Maar daar wilde zijn lijf niet meer aan meewerken. Op 31 maart 1993 gaat het bedrijf verder als Stichting Werknemersbelangen RNR. Maar op 4 mei 1999 gaat zij failliet. De 25 overgebleven werknemers staan op straat. Twee maanden daarvoor, op dodenherdenkingsdag 1999, is Nes dan al overleden. 'Anders dan bij eerdere eigenaren van RNR is de dood van mijn vader geen onderwerp van media-aandacht', klinkt zoon Paul teleurgesteld in het boek.
RNR-getrouwen, 1 mei 1959. Staand v.l.n.r.: Chris Maas (boorder), Kees Bogers (baas bramerij), Piet Bakx (kernmakersbaas), Jan van de Boom (beheerder), Harry Levolger (kernmaker), Piet Jacobs (magazijnmeester), Kees Levolger (gieterijbaas), A. Beekers (assistent-bedrijfsleider), Piet van de Boom (huisknecht Christ Rogier), Tinus van Diesen, Gerard Koolen (kantoorbediende), Jan Verbiest (modelmaker), Kees Jansen (ex-baas machinefabriek), Piet de Bruin (baas machinefabriek), Visser (bramer), Dree de Meulder (draaier), Sjaan Free (kelner De Draak), André van Loon (onderhoudsbankwerker). Zittend v.l.n.r.: Joke Bernaards (telefoniste/receptioniste), Sjaak Snoek (adjunct-directeur), Christ Rogier (directeur-eigenaar), Jan van Eekeren (baas modelmakerij), Wouter Karremans (modelmaker), Jan de Krom (draaier). Op de voorgrond v.l.n.r.: Arie van den Boom (bankwerker), Wim Kemperman (calculator), Nelis van Tilburg (baas machinefabriek), Herman van der Bruggen (lasser), Bernard van Broekhoven (kernmaker), Piet Musters (handvormer).
't Leven begint op je vijftigste
"Wat me opvalt is dat 'Life begins at fifty", schrijft auteur Paul van
Kalmthout op pagina 123 van 'Zand erover'. "Charles en Ernest vechten om de
macht rond hun vijftigste. Christ koopt De Witte uit rond zijn vijftigste,
mijn vader Nes erft RNR op zijn 47e. Daarvoor is het de oudere generatie die
de gang van zaken bepaalt en ervoor waakt dat de vrede in stand blijft. Als
die overlijdt of terugtreedt, speelt de opvolgingskwestie. Hoofdrolspelers
voelen zich midden van hun leven minder kwetsbaar en zijn bereid zich harder
op te stellen. Maar dat betekent ook dat er ongelukken gebeuren."
Het zeer lezenswaardige en erg prettig geschreven 'Zand erover' heeft veel weg van 'De eeuw van mijn vader' van Geert Mak. Niet dat de 50-jarige auteur Paul van Kalmthout kan tippen aan de schrijfstijl van Mak, maar toch